سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «جهانبین نیوز»، فرسایش خاک یک فرایند طبیعی است که زمانی رخ می‌دهد که لایه بالایی خاک توسط باد، آب و سایر عوامل خارجی از مکانی به مکان دیگر منتقل می‌شود.

با این حال فرسایش بیش از حد خاک می‌تواند اثرات مخربی بر کشاورزی، اکوسیستم‌ها و محیط زیست به‌طور کلی داشته باشد.

فرسایش خاک در ایران تقریباً معادل 2 تا 2/5 برابر آسیا و 5 تا 6 برابر میانگین جهانی است و بنا بر آمار موجود میزان فرسایش در چهارمحال و بختیاری به واسطه توپوگرافی خاصی که دارد از نورم کشوری هم بالاتر بوده و سالانه 16 تن در هکتار است.
 
در سال‌های اخیر شاهد بروز تغییرات اقلیمی، تغییر شکل بارش‌ها از برف به باران و تغییراتی در پراکنش این بارش‌ها در چهارمحال و بختیاری هستیم که می‌تواند بر افزایش فرسایش نقش داشته باشد، بنابراین با توجه به اهیمت خاک و شرایط خاص توپوگرافی در این استان، جهانبین نیوز میزگردی با این عنوان و با حضور مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری و معاون آبخیزداری استان برگزار کرد که به شرح زیر است:
 
سوال اول: وضعیت فرسایش خاک در این استان با توجه به توپوگرافی خاصی که دارد چقدر است؟
 
اصغر احمدی مدیر کل منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری در پاسخ به این سوال اظهار کرد: استان چهارمحال و بختیاری با مساحت یک میلیون و 640 هزار هکتار و با واقع شدن در رویشگاه زاگرس یکی از استان‌هایی است که در شیب تندی قرار گرفته است و این سبب می‌شود هر ساله حجم وسیعی از رواناب‌های فصلی از این استان خارج شود.
 
وی تصریح کرد: وقتی توپوگرافی به سمت شیب تند قرار دارد، نگهداشت آب کاملا سخت و غیرممکن می‌شود و به‌صورت رواناب‌های فصلی از این استان خارج می‌شود، به همراه حرکت این رواناب‌ها که در فصل بهار به دلیل بالا بودن شدت بارندگی اتفاق می‌افتد، تخریب و نابودی عرصه‌های طبیعی به‌ویژه خاک را شاهد هستیم.

 

احمدی بیان داشت: میانگین حجم نزولات جوی در این استان حدود 11/7 میلیارد مترمکعب بوده این در حالی است که حجم رواناب‌های خروجی از این استان هم تقریبا 7 تا 9/3 میلیارد متر مکعب در سال می‌باشد که نقش بسزایی در فرسایش خاک دارد.
 
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری بیان داشت: علاوه‌بر شیب تند زمین در این استان، عواملی مانند ذوب برف‌ها، عوامل انسانی، مانند ورود بی‌رویه و مازاد به مراتع و... تعادل میان ظرفیت مرتع و دام موجود را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و منجر به تخریب عرصه‌های ملی که این نیز یکی از دلایلی است که سبب روز فرسایش خاک می‌شود، گردد.
 
وی تخریب عرصه‌های ملی برای ایجاد اراضی دیم‌کاری را یکی دیگر از عوامل موثر در فرسایش خاک عنوان و خاطرنشان کرد: این اقدام برخلاف اصول فنی انجام می‌شود و شخم و شیارهایی که در این روش در جهت شیب ایجاد می‌شود، تخریب حوضه آبخیز را به دنبال دارد و خود به‌عنوان عامل فرسایش خاک هم‌زمان با بارندگی، مطرح است.
 
احمدی اضافه کرد: اقدامات انسانی صورت گرفته و شرایط طبیعی استان سبب شده تا در این استان متوسط فرسایش سالانه خاک حدود 16/7 تن در هکتار و متوسط رسوب سالانه 7/7 تن در هکتار برآورد شود.
 
وی وابستگی معیشت مردم این استان به منابع طبیعی را یکی دیگر از عوامل تخریب پوشش سبز در دانست و بیان داشت: زمانی که صنایعی برای اشتغال افراد در استان نباشد، رویکرد مردم برای تامین معاش به سمت استفاده غیراصولی از منابع طبیعی پیش می‌رود.
 
در ادامه روح‌الله کریمیان در پاسخ به سوال مطرح شده اظهار کرد: خاک بستر توسعه در هر زمینه‌ای است و از زمانی که انسان به دنیا می‌آید و در همه عرصه‌ها مانند جاده‌سازی، بحث‌های صنعتی، خانه و شهرسازی و... نیاز به خاک دارد.

 
وی با اشاره به آیه 20 سوره روم در خصوص خاک تصریح کرد: این نشان از آن دارد که خاک عنصری مقدس و حائز اهمیت برای تداوم حیات در کره زمین است.
 
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری یادآور شد: با توجه به مطالعات صورت گرفته برای تشکیل هر یک سانتی‌متر خاک در شرایط ایران، 300 تا یک هزار سال زمان لازم است و دما، اقلیم و توپوگرافی بر بحث تولید خاک تاثیر بسزایی دارد.
 
کریمیان عنوان داشت: فرسایش فرایندی است که در خلال آن، ذرات خاک از بستر جدا شده و توسط یک عامل انتقال‌دهنده مانند آب، باد و یا یخچال‌ها جابجا و به پایین‌دست حوضه آبی، مخازن سدها و حتی آب‌های آزاد و دریاها بریزد.

کریمیان بیان داشت: خاکی که با صرف زمان به این بالایی در یک بستر تشکیل می‌شود، اگر توسط یک سری از عوامل مانند دخالت انسان و عوامل طبیعی دچار فرسایش شود، سانتی‌مترها خاک در یک بارش نابود می‌شود.
 
وی افزود: توپوگرافی خاص چهارمحال و بختیاری و وجود شیب‌های تند در این استان سبب شده تا سالانه بیش از 16 تن در هکتار خاک از دست برود.
 
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری گفت: با توجه به اینکه شغل اکثر مردم در این استان دامداری و دام‌پروری است و با وجود چرای بی‌رویه و غیراصولی دام‌ها، همه ساله شاهد از بین روفتن بخشی از پوشش گیاهی هستیم، که این موضوع هم مزید بر علت شده و بسیار از بر افزایش فرسایش دامن می‌زند.
 
سوال دوم: تغییرات جوی و وقوع بارش‌ها در فصل بهار به‌صورت رگباری و شدید و همچنین تغییر شکل بارش‌ها از برف به باران چه تاثیری بر میزان فرسایش در این استان داشته است؟
 
احمدی در پاسخ به این سوال گفت: بهترین نوع بارش برف و در فصل زمستان است چراکه برف به‌صورت تدریجی و به مرور زمان ذوب شده و در زمین نفوذ کند، به این ترتیب هیچ تخریبی در اثر بارش نخواهیم داشت.
 
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری افزود: وقتی بارش‌ها در فصل بهار و به‌صورت باران رخ دهد، اگر عرصه‌ها دارای پوشش باشند، هیچ تخریبی را شاهد نخواهیم بود.
 
وی تاکید کرد: در بارندگی‌های مونسونی سال گذشته در روستای بارده در قسمتی که پوشش گیاهی داشت هیچ خسارتی به بار نیامد اما در قسمت‌های فاقد پوشش گیاهی شاهد وقوع سیل و شسته شدن کامل خاک بودیم.
 
احمدی با بیان اینکه سیلی وجود ندارد و این انسان‌ها هستند که با تخریب مرتع و جنگل‌ها سیل را به‌وجود می‌آورند، پوشش گیاهی در زمین مانند ریشه عمل کرده و اجازه نمی‌دهند خاک فرسایش یابد، به این ترتیب تغییر اقلیم و تغییر نوع بارش تاثیری بر فرسایش نخواهد داشت.
    

 

 
کریمیان در پاسخ به این سوال گفت: کارشناسان مربوطه این موضوع را تائید کردند که در سال‌های گذشته شاهد بروز تغییرات اقلیمی هم در نوع بارش‌ها، هم زمان وقوع بارش‌ها و هم در تراکنش بارش‌ها، هستیم.
 
وی یادآور شد: سال‌های گذشته شاهد ترکیبی از بارش‌های برف و باران بودیم، این در حالی است که سال گذشته برف خوبی در استان بارید و امسال نیز اصلا شاهد بارش در زمستان نبودیم و بیشتر بارش‌ها به‌صورت باران بود.
 
 معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه تغییر نوع بارش‌ها در فرسایش تاثیر بسزایی دارد و اگر بارش‌ها به‌صورت برف باشد، در سطح زمین باقی می‌ماند و به‌صورت تدریجی ذوب و وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود که منجر به عدم جریان در سطح زمین و کاهش فرسایش خاک می‌شود.
 
کریمیان اضافه کرد: اما در بحث باران بعد از اینکه ظرفیت نگهداشت رطوبتی خاک اشباع شد، شاهد جریان رواناب در سطح زمین خواهیم بود و در نهایت شاهد بروز سیل هستیم.
 
وی خاطرنشان کرد: این در حالی است که در شرایط بارش‌ها هم تغییرات مشهود است، معمولا بارش‌ها برای طبیعت مفید است که در مدت بالاتر و با شدت کمتری رخ دهند.
 
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری یادآور شد: متاسفانه زمان اکثر بارندگی‌هایی که در بهار رخ می‌دهد کوتاه و شدت بارش بالا است و مدت زمان کافی برای نفوذ در زمین پیدا نمی‌کند، بنابراین رواناب سطحی و سیل جاری شده و همین امر منجر به شسته شدن خاک می‌شود.

سوال سوم: تاکنون چه اقداماتی برای پیشگیری از فرسایش صورت گرفته است؟
 
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری در پاسخ به این سوال گفت: مهار رواناب‌های سطحی در این استان نیازمند تامین منابع مالی بسیار بالایی است و با تحقق آن می‌توان هر ساله متناسب با فصل مربوطه اقدامات آبخیزداری انجام داد.
 
احمدی خاطرنشان کرد: این اقدامات انواع مختلفی دارد و یکی از این عملیات‌ها ایجاد سازه‌های خاکی یا سنگی است و می‌تواند از انواع سنگی ملاتی، گابیونی، خشکه‌چین و... باشد، اگرچه اقدامات بیومکانیک و بیولوژیک نمونه‌ای از کارهای آبخیزداری محسوب می‌شوند، اما با نگهداشت رواناب‌های فصلی نه‌تنها به جلوگیری از هدررفت آب کمک می‌کند بلکه از فرسایش خاک نیز جلوگیری کرده و منجر به نفوذ آب‌های حاصل از بارش در عمق زمین نیز می‌شود.
 
وی عنوان داشت: به این ترتیب آبخوان زیر حوزه تحت تاثیر قرار گرفته و شاهد افزایش پوشش گیاهی که خود به‌عنوان نگهدارنده خاک عمل می‌کند، خواهیم بود، یکی از دلایلی که در این استان دشت‌های ممنوعه بحرانی وجود دارد، این است که سطح آب سفره‌های زیرزمینی کاهش یافته و این کاهش سبب شده سطح‌الارض عرصه منابع طبیعی که نیاز به پوشش گیاهی دارد آب کافی در دسترس نداشته باشد و روز به روز از بین رفته و شاهد بیابانی شدن این عرصه‌ها هستیم.
 
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری یادآور شد: در مَرغ شهرکرد ظرف سه سال چند اقدام صورت گرفته که طی آن مَرغ یا دشت شهرکرد، احیا شد و یکی از کانون‌های گرد و غبار و ریزگرد در فصل پاییز رفع شد.
 
وی افزود: اگر اقدامات آبخیزداری که صورت می‌گیرد مانع از فرسایش خاک و رسوب‌گذاری در مخازن سد شود، بخشی از هزینه‌های وزارت نیرو برای لایروبی‌ها کاهش می‌یابد و از همین‌رو لازم است این وزاتخانه در این حوزه ورود کند و بخشی از منابع مالی را تامین کند، که این موضوع نیازمند قانون‌گذاری است.
 
احمدی ادامه داد: در حوزه آبخیزداری در چهارمحال و بختیاری تاکنون کار مطالعاتی تفصیلی اجرایی حدود 50 درصد از سطح حوضه آبخیز استان انجام شده و نیاز است بروزرسانی شوند و متناسب با شرایط آب و هوایی و اقلیمی، تراکم گیاهی، موضوعات محیط اجتماعی و اقتصادی به بخش مربوطه جهت اجرا ارسال شود.
 
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری یادآور شد: طرح کشت 10 میلیون درخت در یک دوره چهار ساله در این استان اقدامی موثر در راستای کاهش فرسایش در این استان است و در سال گذشته حدود یک هزار و 980 هکتار از عرصه‌های ملی را به‌صورت بذرکاری و نهال‌کاری احیا کردیم.
 
وی  بیان داشت: برای حفظ منابع طبیعی باید علاوه‌بر اقدامات عمرانی که صورت می‌گیرد، انجام برخی از اقدامات فرهنگی نیز مدنظر قرار گیرد، زمانی که سطح آموزش جوامع محلی و بهره‌برداران به حدی برسد که منابع طبیعی را در جهت منافع اقتصادی و اجتماعی تخریب نکنند، می‌توان امیدوار بود که آسیبی به این منابع وارد نمی‌شود.
 
احمدی افزود: بنابراین برگزاری دوره‌های آموزشی برای جوامع محلی و بهره‌برداران یکی از اقداماتی است که در این راستا باید مورد توجه قرار گیرد، در همین زمینه نفوذ کلام تشکل‌های مردم‌نهاد و همیاران طبیعت ظرفیتی است که باید به کار گرفته شود.
 
معاون آبخیزداری منبع طبیعی و آبخیزداری در پاسخ به این سوال اظهار کرد: در سطح کل استان حدود 890 هزار هکتار از مساحت حوضه‌های آبخیز تحت مطالعات قرار گرفته است و در حدود 54 درصد سطح استان را شامل می‌شود.
 
وی عنوان داشت: از این میزان تقریبا در 400 هکتار عملیات آبخیزداری انجام شده است و یک سری مطالعات و ارزیابی در بحث اثربخشی این اقدامات صورت گرفته است.
 
کریمیان مهم‌ترین عامل در وقوع فرسایش را عوامل انسانی دانست و بیان کرد: در بین عوامل انسانی نیز بالا بودن تعداد دام نسبت به ظرفیت چرایی (بیش از سه برابر) در مراتع و زیرآشکوب در عرصه‌ها است.  
 
 معاون آبخیزداری منبع طبیعی و آبخیزداری گفت: پوشش گیاهی هم از برخورد قطرات آب با سطح زمین جلوگیری می‌کند و هم ریشه درختان و بوته‌ها ذرات خاک را کنار هم نگه می‌دارد و لاش‌برگ‌های موجود از فرسایش سطح خاک جلوگیری می‌کند.